TẠI SAO LẠI CÓ TÊN GỌI LÀ NƯỚC MẮM TĨN ?

Với những thế hệ 6X trở về trước, chắc hẳn đã quá quen thuộc và gần gũi với nước mắm đựng trong tĩn.Nhưng với những khách hàng là thế hệ 7X, 8X và trẻ hơn nữa, đều thắc mắc và có chung một câu hỏi “ Tại sao lại gọi là Nước Mắm Tĩn” mà không phải là một cái tên khác. Nó bắt nguồn từ đâu và có lịch sử như thế nào ? Những thông tin dưới đây, sẽ giải đáp thắc mắc cho người ăn nước mắm Tĩn bấy lâu.

Nguồn gốc xa xưa của nước mắm ủ chượp

“Tĩn” trước đây là tiếng địa phương Phan Thiết, dùng để chỉ 1 bình đất nung (thời xưa chưa có chai thủy tinh hay nhựa), rất phổ biến để chứa nước mắm thành phẩm sau khi đã ủ chượp trong thùng gỗ ở Phan Thiết từ những năm 1975 trở về trước. Ngược dòng lịch sử một chút, nước mắm bắt nguồn từ nền văn minh cổ đại ở Châu Âu từ hơn 2000 năm trước, với tên gọi là garum & liquamen. Cho đến những năm đầu của thế kỉ thứ 2 thì các giao dịch nước mắm bắt đầu phát triển và Pompeii trở thành vựa nước mắm lớn nhất nhì La Mã. Đến khoảng thế kỉ IX, cùng với sự phát triển của con đường tơ lụa trên biển, nước mắm đã được du nhập vào Chăm Pa bởi các thương buôn Ấn Độ. Đến năm 1631, sau khi chúa Nguyễn Phúc Nguyên gả công chúa Nguyễn Phúc Ngọc Khoa cho vua Chăm Pa là Po Romé thì người từ Đàng Ngoài mới vào Đàng Trong, học được cách ủ chượp nước mắm lâu đời của người Chăm Pa và lưu truyền nó rộng rãi (từ “chượp” có gốc từ tiếng Chăm).

Kỹ nghệ ủ chượp nước mắm Tĩn truyền thống

Nước mắm truyền thống ngày xưa- đặc biệt là nước mắm Phan Thiết – tất cả đều được ủ chượp trong thùng lều gỗ, kéo rút trực tiếp và chiết vào trong tĩn bằng đất nung. Rồi từ sông Cà Ty, được ghe bầu chở đi bán khắp Lục Tỉnh Nam Kỳ, ra đến tận miền Bắc, miền Trung và còn xuất cả sang các nước lân cận. Thế nhưng, ngay cả những nghệ nhân lâu đời cũng không nhớ nỗi tĩn này đã có từ đời nào, và ra đời như thế nào. Mà chỉ biết rằng,  từ khi có kỹ nghệ làm nước mắm, thì đã có cái tĩn rồi, đâu đó đã hơn 300 năm. Thời đó, Tĩn và nước mắm gắn liền với nhau như hình với bóng, dân chài thường hay ví von, nếu cá với nước không thể tách rời được, thì nước mắm phải cho vào Tĩn mới đúng hương vị nước mắm rin, nguyên chất..

Những chiếc Tĩn được sản xuất để đựng nước mắm

Ngày xưa, những chiếc Tĩn hầu hết đều được làm bằng đất nung có tráng men. Nắp tĩn được khằn (trét) kín bằng 1 lớp vôi hoặc hỗn hợp vôi và nước dây tơ hồng để bảo quản lâu và không bay mùi, dán nhãn vuông trên nắp, có dung tích 3.5L và được vô quai xách bện bằng dây lác hay cói. Đặc biệt, nhờ đựng trong tĩn, không tiếp xúc với ánh nắng mặt trời, nước mắm bên trong được lên men lần thứ 2, nên giữ hoài hương vị đậm đà, quyện sánh tinh tế của nước mắm rin truyền thống.

???Xem thêm cách kho thịt với nước mắm truyền thống: https://langchaixua.com/hello-mui-ne/cau-chuyen-nuoc-mam/cach-kho-thit-ngon-voi-nuoc-mam-nhi-truyen-thong/

Hình ảnh những chiếc Tĩn xưa

Hình ảnh những chiếc tĩn gốm thô ráp, được quét vôi trắng bên ngoài và dán nhãn vuông độc quyền, xếp đầy ắp dọc theo bờ sông Cà Ty ngày xưa vào thời hoàng kim của nước mắm Phan Thiết chính là nguồn cảm hứng cho thương hiệu “Nước mắm Tĩn” ngày nay. Hình tượng ấy được bảo tàng nước mắm Làng Chài Xưa mô phỏng & “phục dựng” lại qua chiếc tĩn gốm nhỏ, phình ra ở giữa, đựng nước mắm rin nguyên chất đậy kín, kèm quai xách dây thừng độc đáo, in đậm dấu ấn nước mắm Phan Thiết xưa.

Ý nghĩa tên gọi Nước Mắm Tĩn

Và những chiếc tĩn đất nung xếp dọc bờ sông Cà Ty ấy chính là cảm hứng cho tên gọi “Nước Mắm Tĩn” ngày nay. Tên gọi ấy như gợi nhớ về sự tinh tế của nước mắm Phan Thiết xưa, được lên men lần hai khi được đựng trong những tĩn gốm. Qua đó, hi vọng mọi người sẽ hiểu hơn về nguồn gốc, về sự đặc trưng hương vị, về sự độc đáo của nước mắm Phan Thiết – nơi từng là thủ phủ sầm uất của nước mắm Việt. Dấu ấn truyền thống và tiếp nối văn hóa ấy, chính là sự khôi phục lại thương hiệu nước mắm 300 năm đang dần bị lãng quên của bảo tàng Làng Chài Xưa.

Tại sao nước mắm Tĩn lại được ưa chuộng đến vậy?

Nhiều người thắc mắc rằng, thời đó có rất nhiều loại nước mắm nhưng tại sao nước mắm tĩn Phan Thiết xưa lại được ưa chuộng đến vậy ? Còn chiếm lượng lớn thị phần ở nước ta lúc bấy giờ ? Vì đó là loại nước mắm rin nguyên chất, là những giọt nước mắm được ủ chượp từ cá cơm than và muối, là nước cốt đầu tiên, được nhỉ ra từng giọt nhỏ từ thùng lều gỗ (do đó nước mắm rin còn quý giá hơn nước mắm nhỉ). Trải qua 12-24 tháng dài ủ chượp, sẽ cho ra những giọt nước mắm màu nâu cánh gián sánh đặc với hàm lượng đạm cao, nguyên chất từ cá, mang vị ngon đậm đà và hậu vị béo ngọt, chỉ cần nếm thử thì khó mà quên được.

Nước mắm Tĩn ngày nay

May mắn thay, bảo tàng Làng Chài Xưa đã được kế thừa, khôi phục lại loại nước mắm 300 năm Phan Thiết với thương hiệu Nước mắm Tĩn đã từng bị lãng quên. Chắc chắn nước mắm Tĩn – nước mắm rin nguyên chất ngày xưa sẽ không còn là kí ức, là nỗi nhớ khắc khoải nữa. Mà một lần nữa, nước mắm Tĩn sẽ sống lại với các thế hệ yêu “quốc hồn, quốc tuý” của xứ Việt.

???Xem thêm bài viết những điều hay ho về nước mắm nhỉ: https://langchaixua.com/hello-mui-ne/cau-chuyen-nuoc-mam/nhung-dieu-hay-ho-ve-nuoc-mam-nhi-ma-co-the-ban-chua-biet/